Hoe leer je kinderen omgaan met complexe problemen? Hoe krijgt je je team in beweging? Wat betekent leiding geven in een lerende school? Wat is beter: werken aan het systeem of in het systeem? Workshopleider Jan Jutten nam ons mee in de wereld van systeemdenken.
Moreel leiderschap in een lerende school
Onze werkelijkheid bestaat uit relaties. Systeemdenken is het vermogen om die relaties te zien en te begrijpen. Pas als we de werkelijkheid begrijpen, kunnen we er invloed op uitoefenen. Ontwikkelingen in de maatschappij hebben invloed op de ontwikkelingen van de school. Maar ook andersom. Wat wilt u de kinderen meegeven om hun kans op geluk en welbevinden in de maatschappij te vergroten? Jan Jutten, auteur van De systeemdenker in actie en Natuurlijk leren, raakte genspireerd door mensen als Michael Fullan, Peter Senge en Daniel Kim. Hij lijkt het Nederlandse boegbeeld van systeemdenken in het onderwijs te worden. Na 25 jaar in het basisonderwijs, ook als schoolleider, heeft hij tijdens een schoolleidersopleiding kennisgemaakt met het gedachtegoed van de lerende organisatie. Die gedachte heeft hem nooit meer losgelaten, met als gevolg dat hij nu zelfstandig onderwijsadviseur is bij bureau Natuurlijk Leren in Echt.
Kruk
Wat is de relatie tussen de lerende school, moreel leiderschap en systeemdenken? In een lerende school werken en leren mensen met elkaar om resultaten te bereiken die belangrijk zijn: voor henzelf, voor de school als geheel, voor de leerlingen n voor de samenleving, aldus Jutten. Werken aan een lerende school richt zich op bepaalde disciplines, gevisualiseerd door de kruk met de drie poten (zie illustratie). Met betrekking tot systeemdenken heeft een school een dubbele taak: het ontwikkelen van het systeemdenken bij het team en kinderen helpen bij het begrijpen van de complexiteit die hen omringt om hun (toekomstige) ontwikkeling in de maatschappij te stimuleren. Kinderen moeten immers niet alleen de kans krijgen te slagen voor de toets, maar vooral voor het leven. Een moreel doel bij uitstek! Naast het begrijpen van complexiteit (systeemdenken) zijn aspiratie en communicatie de andere twee pijlers van de lerende school. Aspiratie richt zich op het verwezenlijken van dromen, een einde maken aan moetisme en het creren van innerlijke betrokkenheid. Communicatie richt zich op het leren met en van elkaar.
Besmet begrip
Jutten wisselt zijn inspirerende verhaal af met reflectiemomenten in kleine groepjes. Waar draait het om bij leiding geven in een lerende organisatie? Hoe doe je dat? Een discussie barst los over de kenmerken van leiding geven: actief luisteren, een heldere visie hebben, inspireren, het team de ruimte geven, vertrouwen geven, motiveren en enthousiasmeren. Volgens een deelnemer is de schoolleider met name voorwaardenscheppend. Jutten vindt leiderschap een besmet begrip: veel mensen horen leider en denken baas. De leider wordt vaak in de positie van baas gedrukt. Medewerkers zijn, zoals het woord al zegt, mede-werkers. Hoe meer mensen worstelen, hoe groter de roep om een sterke leider. De baas, de kapitein, de persoon die altijd aan het langste eind trekt en de touwtjes in handen houdt, hoort volgens Jutten niet in een lerende organisatie thuis. In een lerende school is vooral behoefte aan leiders die een voorbeeld zijn, dienstbaar zijn, zich kwetsbaar opstellen, inspireren, oog en oor hebben voor mensen en last but not least kunnen systeemdenken. Je zou jezelf eigenlijk de vraag moet stellen: waartoe ben ik op aarde? Als het antwoord is om te overleven of op de winkel te passen, dan gaat het niet goed met uw school, aldus Jutten. Leiderschap is dus niet vooral gericht op het oplossen van problemen, maar op het gezamenlijk creren van iets dat mensen in en buiten de school de moeite waard vinden.
Human doings
De vijf kerncompetenties van leiders in een lerende school zijn volgens Michael Fullan: werken vanuit morele overwegingen (moreel leiderschap), inzicht in veranderingsprocessen, bouwen aan relaties, ontwikkelen en delen van kennis en zorgen voor samenhang. Voor een leider is niet zozeer van belang wat iemand weet of kan, maar vooral wie iemand is als mens. Veel mensen zijn human doings in plaats van human beings. Als je zeventig uur per week werkt, dan kun je nooit lekker in je vel zitten. Pas als je goed voor jezelf zorgt, goed in het leven staat, dan bereik je ook een grotere betrokkenheid en meer kwaliteit in de school. Hier gaat de tweede bezinningsopdracht over, waarbij Jutten vragen stelt als: Wat hebben uw teamleden en leerlingen eraan om van u leiding te krijgen? Is er sprake van morele doelen in uw werk? Een deelnemer vertelt dat zij zich bij alles wat ze doet bewust is van de kinderen en dat ze probeert hen zelfvertrouwen te geven. Een ander vertelt dat het belangrijk is je leerkrachten te laten doorgroeien en ontwikkelen, bijvoorbeeld door regelmatig andere scholen te bezoeken om te kijken hoe het lesgeven daar gaat.
Veranderingsbereidheid
Veel schoolleiders zeggen aan te lopen tegen de geringe veranderingsbereidheid van leerkrachten. Toch is elk levend wezen er voortdurend op gericht zich aan te passen aan de omgeving. Het probleem zit dus blijkbaar niet in de mens, maar in het systeem. Door systeemdenken ontwerpt de schoolleider een systeem waarin gewone mensen ongewone resultaten behalen: de leider als systeemdenker in actie! Jutten demonstreert het idee van systeemdenken aan de hand van de Hoberman Sphere (zie foto). Ingevouwen lijkt het een kluwen pennen; je ziet door de bomen het bos niet meer. Maar uitgevouwen zie je hoe de verschillende onderdelen met elkaar verbonden zijn en hoe het systeem in elkaar zit. Systeemdenken helpt ons op deze manier om complexiteit te begrijpen. En dat is ook belangrijk voor de leerlingen. Jutten concludeert dat systeemdenken een kerncompetentie van elke schoolleider en leerkracht is, waarmee je kinderen beter voorbereidt op de maatschappij. Het is geen tovermodule, maar ik geloof er wel in dat dit ondersteuning biedt en scholen kan helpen, aldus de systeemdenker in actie.
Kijk voor meer informatie en de publicaties van Jan Jutten: op http://www.natuurlijkleren.org/
Let op: Dit artikel is meer dan vijf jaar geleden gepubliceerd en bevat wellicht incorrecte, onvolledige of ongeldige informatie.