Leiderschaps ontwikkeling in vele dimensies
Schoolleiders voor wie het AVS-congres een jaarlijks terugkerend evenement is, zullen gemerkt hebben dat de dag anders dan gebruikelijk start. Terwijl zij zich verzamelen in Nieuwegein, staan er veel leraren op het Malieveld in Den Haag. De schoolleiders laten hun actiegeluid op andere manieren horen. Bij een videopraatpaal kunnen ze in dertig seconden hun boodschap aan de politiek doorgeven. En op een actiewand kunnen de directeuren met behulp van stickers aangeven wat zij wél nodig hebben om hun werk goed te kunnen doen. De live-peiling laat geen ruimte voor twijfel over wat schoolleiders nodig hebben: een eerlijk en passend salaris, meer ontwikkeltijd en ruimte voor innovatie en meer (administratieve) ondersteuning.
Voorafgaand aan haar jaarrede gaat AVS-voorzitter Petra van Haren in op de #wijschoolleiders-acties van het afgelopen half jaar – deze passeren nog even de revue in een filmpje – en de daaropvolgende dialoogsessies met de politiek. “Omdat alleen een goed gesprek blijkbaar niet genoeg is, zullen wij iedere maand actie voeren. Dit voorjaar doen we dat met de actie #wijschoolleiders drukken onze stempel.” De inzet en focus van de AVS is vooral gericht op schoolleiders, maar haar brede agenda heeft zeker het belang van de hele sector in zich.
Even is de sfeer er een van een vakbondsmanifestatie. Met luid klepperende rode klaphandjes stemmen de schoolleiders in met stellingen als ‘Operationele taken leiden af van onderwijsontwikkeling’ en ‘Minder werkdruk en hogere waardering voor ons vak is nodig’.
‘O zo waar, recht uit mijn hart gegrepen’, reageert een schoolleider op Twitter op de uitspraak van Van Haren: “Nu is het zaak het enorm oplopende schoolleiderstekort keihard aan te pakken en een schoolleider op elke school te borgen. Hierbij hoort erkenning en waardering van het vak.”
Leiderschap in 4D
Na dit actiemoment licht Van Haren het thema van het congres toe: Leiderschap in 4D. Die D’s staan voor Duidelijk, Dichtbij, Delend en Dynamisch. Bij de toelichting over ‘Duidelijk leiderschap’ verwijst de AVS-voorzitter naar de schoolleider als degene die de koers uitzet. “Uw uitgesproken visie in het hier en nu bepaalt de koers op weg naar de toekomst. Het is de basis van uw school en het onderwijs dat daar gegeven wordt.” ‘Dichtbij’ gaat over betrokkenheid van schoolleiders, legt Van Haren uit. Dicht bij hun mensen en vraagstukken. ‘Delend’ refereert aan de netwerkwereld waarin schoolleiders opereren: “Delend leiderschap richt zich op het aanzetten tot samenwerking, creatie en innovatie. Op alle niveaus.” ‘Dynamisch leiderschap’ is nodig vanwege de continu veranderende setting van het schoolleiderschap. Van Haren wijst erop hoe ingewikkeld het is om de veranderingen die het vak ondergaat en dat wat schoolleiders nodig hebben, onder de aandacht te brengen van politiek en maatschappij. “Veel schoolleiders zijn bescheiden en kunnen meer en beter duidelijk maken wat ze eigenlijk allemaal doen.”
Relatie met robots
De Leidse universitair docenten Maarten Lamers en Peter van der Putten onderhouden de schoolleiders vervolgens over de relatie tussen robots en mensen, wat het belang is van de dialoog over robots met leerlingen en in de school, en wat het onderwijs ermee kan doen. “Waar komt die fascinatie van mensen voor robots vandaan? Het is een bijna narcistische fascinatie voor ons eigen spiegelbeeld. We willen begrijpen: wat maakt ons eigenlijk mens?” Zonder veel aandacht aan de techniek te besteden, zou het onderwijs zich bezig moeten houden met de implicaties van robotisering, vinden de wetenschappers. “Dat kan gewoon met een kartonnen doos.”
Gamification
En er is tijdens de andere (plenaire) sessies meer aandacht voor techniek. Games, bijvoorbeeld. Antoon Sturkenboom (Liftov) vertelt hoe op gedragswetenschap gebaseerde (computer)spellen tot gedragsverandering kunnen leiden. “Bij gamification pas je spelelementen toe in een niet-spelsituatie.” Ook helpt een competitie-element om dingen te leren. Sturkenboom noemt het programma Leesturbo als voorbeeld. “Zwakke lezers worden aangemoedigd meer te oefenen door hen te laten racen tegen hun gemiddelde, of door levels te openen.”
Cloud computing
Korouche Yoesefi van Google Education spreekt onder andere over de impact van de cloud op ons leven en het onderwijs. Na de uitvinding van achtereenvolgens de stoommachine, elektriciteit en de computer, luidt cloud computing de vierde industriële revolutie in, stelt hij. “Over enkele jaren produceert een basisschool ook big data, die je kunt analyseren met learning analytics.”
VR en kwaliteit
Ellen Tomberg en Martin de Goffau van B&T zetten hun workshopdeelnemers een Virtual Reality-bril op: “Ga er wel even bij zitten, hoor!” Daarmee laten zij hen in een virtueel klaslokaal rondkijken en vragen met pictogrammen beantwoorden. Een innovatieve manier om bijvoorbeeld leerlingen te bevragen over het sociale klimaat op school. Onderzoek onder ouders wijst uit dat een VR-tool leidt tot een hogere respons dan traditionele vragenlijsten. De uitkomsten vormen een van de vele databronnen waarover scholen beschikken. De deelnemende schoolleiders inventariseren samen welke data zij hebben en bespreken aan de hand van een kwaliteitskwadrant hoe je daarmee om kunt gaan. “Gebruik je data om dingen te borgen, of juist te ontwikkelen? Collectief als school, of op individueel niveau?”
Van inspecteur naar bestuurder
Voormalig hoofdinspecteur primair onderwijs Arnold Jonk is afgelopen jaar bestuurder geworden bij een Amsterdams schoolbestuur. Hij vertelt zijn toehoorders wat hem het meest opvalt in het onderwijs sinds deze overstap. Zo is het hem een raadsel hoe schoolleiders hun werk kunnen doen. “Ik begrijp niet hoe ze het voor elkaar krijgen. Er heerst een groot optimisme onder mensen in het onderwijs. Terwijl het er qua personeelstekorten slechter voor staat dan ik dacht toen ik nog inspecteur was.”
Een deelnemer aan deze plenaire sessie twittert: “Dit vraagt om het nog sterker positioneren van schoolleiders!”
Werkgeluk
Een veelgehoord woord tijdens het AVS-congres is werkgeluk. Jeroen Driessen, CEO van Driessen Groep, deelt zijn kennis: “Investeren in werkgeluk loont en betaalt zich uit in prestaties. Maar hoe moeten we dat organiseren? Werkgeluk in de publieke sector ontwikkelt zich door purpose (het gevoel dat je iets doet wat ertoe doet) en pleasure.” Interessant weetje: “Mensen die in het onderwijs werken, ervaren veel werkgeluk. Maar de buitenwereld denkt dat zij heel ongelukkig zijn.” Daarmee heeft Driessen, in het hol van de leeuw, een belangrijke boodschap voor het onderwijsveld. “Dat imagoprobleem is ernstig vanwege het personeelstekort. Als je non-stop laat horen dat de werkdruk te hoog is en de lonen te laag, gooi je op de lange termijn je ruiten in. De perceptie van de sector moet positiever worden geladen.”
Prikkelende pitches
Tijdens de lunchpitches op de informatiemarkt gaat het regelmatig over beweging. Ziggy Tabacznik, ex-topjudoka en actief voor Schooljudo, vertelt zijn publiek bijvoorbeeld over het belang van een goede motoriek. “Als een leerling achterblijft met spelling, probeert de school daar wat aan doen. Maar als een kind zich motorisch niet goed ontwikkelt, is dat vaak minder duidelijk en ontbreekt het aan kennis om het weer op het goede spoor te krijgen.” Tabacznik wil dat leraren verder kijken dan het IQ en EQ; zij kunnen met de MQ Scan in één gymles inzicht krijgen in de motorische ontwikkeling van hun leerlingen. Yolanda van Hoorn pitcht het lesprogramma Zit met Pit!, dat kinderen, leraren en ouders bewust maakt van het belang van gezond zitten én genoeg bewegen. Bij de pitch van de AVS-commissie Duurzaam Vitaal gaat het naast fysieke ook over mentale beweging, als voorwaarde om zo lang mogelijk vitaal en dus duurzaam inzetbaar te blijven. Ook de andere vijfminutenpitches trekken een goedgevulde mini-arena. Met een koptelefoon op volgen bezoekers via het ‘stille disco-concept’ nog korte presentaties van School & Veiligheid en Augeo foundation (meldcode kindermishandeling).
Curriculumonwikkeling
Mark Weekenborg van Curriculum.nu praat de deelnemers van zijn workshop bij over de stand van zaken van het ontwikkelproces: 125 leraren, 18 schoolleiders en 84 ontwikkelscholen buigen zich voor negen leergebieden over de vraag wat leerlingen moeten kennen en kunnen. Einddoel: nieuwe kerndoelen en eindtermen, zodat het onderwijs weer aansluit bij de moderne samenleving. “De afronding vindt plaats in de zomer, en tot die tijd willen we met schoolleiders en bestuurders in regionale bijeenkomsten van gedachten wisselen. Je kunt je registeren om mee te denken! Na de zomer gaat het hele pakket naar de minister.”
Energieke afsluiting
Niet alleen de congresopening is met de klapperende handjes een luidruchtig en energiek gebeuren, maar ook de afsluiting. Yolanda van Hoorn van Zit met Pit! deelt een flinke energieboost uit door iedereen te laten stampen en klappen, met een complex cognitief taakje daarbij. Ernst-Jan Stigter, CEO van Microsoft Nederland, geeft een volgende energizer met zijn verhaal over de kunst van opnieuw leren leren in het huidige digitale tijdperk. Hij vertelt ook hoe hij zich binnen Microsoft bezighoudt met de houdbaarheid van geluk. “Ont-devicen, stilte, meer echt contact… ik wens het onderwijs maximale openheid om te verbinden.”
‘Jongens, succes!’
Het congres betekent ook het afscheid van Roelf Willemstein (zie kader volgende pagina), meer dan twintig jaar bestuurder en directeur bij de AVS. Na vele warme afscheidswoorden rest nog één vraag: “Hoe smijten we hem eruit?” Judoka Tabacznik hijst Willemstein in een witte judokimono, die zich onder een monter ‘Jongens, succes!’ met een harde klap laat vloeren op de mat.
Het AVS-congres 2019 werd mede mogelijk gemaakt door B&T, Driessen, ProQualis, Bazalt Groep, Onderwijs Maak Je Samen en Presikhaaf.
Martine Keemers, directeur Los Hoes (Haaksbergen):
“Ik vond de sessie van Jan Jutten over Verbindend leiderschap heel interessant; hij zette me echt aan het denken. Je probeert als schoolleider je leraren te laten samenwerken. Vaak blijft dat professioneel uitwisselen, maar het kan veel dieper: leren met en van elkaar. Ik ga meer kijken wie waar sterk in is, en wat die persoon in huis heeft waar anderen iets van kunnen leren.”
Elise Potter, locatiecoördinator Dr. De Visserschool (Breda):
“De sessie ‘Toekomstgericht onderwijs vraagt om herbezinning op concept school’ was heel interessant. We spraken over wat kinderen nodig hebben, en wat minder traditioneel onderwijs – dat bijvoorbeeld het jaarklassensysteem doorbreekt – daarin kan doen. Ik doe allerlei ideeën op en ga met veel mensen in gesprek.”
John Vonk, directeur basisschool ’t Schrijverke (Zoetermeer):
“Ik heb de workshop ‘Anders leren, anders werken’ gegeven. Ik kom elk jaar: vroeger om zelf te leren, en tegenwoordig om te kijken of ik nog actueel ben.
Én om te netwerken.”
Frank Knoester, directeur IKC De Achtsprong (Zoetermeer):
“John en ik hebben veel ideeën over hoe je onderwijs anders kunt organiseren. Hij heeft een nieuw, open gebouw, maar ik ontdek nu dat ik in een traditioneel gebouw ook al anders kan werken. Zelf kom ik hier vooral om stakeholders te ontmoeten.”
Hettie Sipman, directeur obs De Marlijn (Oosterbeek):
“Ik vond Zachary Walker weer heel inspirerend. Hij wierp me even terug op de basis van mijn werk: het gaat niet om de vinkjes op je to-do-lijst, maar om aandacht voor de mensen in je school, zodat zij het beste van zichzelf laten zien. De sessie over Curriculum.nu vond ik ook nuttig, vooral hun verhaal over digitale geletterdheid. Dat sloot precies aan bij waar wij nu op school ook mee bezig zijn.”
Afscheid Roelf Willemstein
Tijdens de Drinks&Bites nemen tal van schoolleiders, relaties en netwerkpartners van de AVS en het AVS Centrum Educatief Leiderschap afscheid van Roelf Willemstein. Roelf is sinds 1995 verbonden aan de AVS en gaat met pensioen.
Roelf Willemstein begint zijn loopbaan in 1975 met zijn voeten in de spreekwoordelijke klei. Eerst in de regio Den Haag, als leraar aan wat toen nog een LOM-school heette. Vanaf 1980 is Willemstein schoolleider en algemeen directeur in het speciaal basisonderwijs, en daarnaast bestuurder van de landelijke vereniging voor speciaal onderwijs. In die laatste hoedanigheid wordt hij – kort na de oprichting van de AVS door Ton Duif – in 1995 ook bestuurder bij de AVS. Vanaf 2000 is Willemstein directeur bij de AVS en geeft hij leiding aan de vak- en beroepsorganisatie. In de afgelopen jaren bouwt hij het AVS Centrum Educatief Leiderschap als netwerkorganisatie uit.
Herontwerp kinddiensten
Willemstein kijkt liever vooruit dan achteruit, zegt hij zelf. “De samenleving is in transitie en ‘verandering’ is de enige constante die er op dit moment is. Hierin hebben we met elkaar een verantwoordelijkheid naar kinderen, als het gaat om onder andere onderwijs en veiligheid. We gunnen ieder kind ‘een plek om het leven te leren’. Zo’n plek moet in mijn ogen ook aan andere kwaliteitseisen gaan voldoen. Ontwikkeling en opvoeding vragen een veranderende aanpak. Het gaat om een fundamenteel herontwerp van kinddiensten binnen onderwijs, opvang en jeugdbeleid. Er moet een beweging op gang komen waarbij de kern- en ketenpartners een nieuw ontwerp definiëren van het sociaal domein. Scholen nemen hierbij een zeer belangrijke plaats in en dit vraagt wat van schoolleiders. Zij moeten bijvoorbeeld ook ondernemerschap tonen en verbindingen aangaan binnen dat sociale domein. Als vak- en beroepsorganisatie ondersteunt de AVS schoolleiders daarin. Zowel in hun positie als werknemer als bij hun – steeds aan verandering onderhevige – verantwoordelijkheden en taken. Dit was in de jaren ‘90 ook de reden voor het ontstaan van de AVS als eigenstandige organisatie.”
Blijvend ontwikkelen
In de afgelopen jaren heeft Willemstein (samen met collega’s en vele partners) het AVS Centrum Educatief Leiderschap ontwikkeld tot een krachtige netwerkorganisatie met veel opleidingen en leergangen, waarbinnen leidinggevenden zich – met elkaar – blijvend kunnen ontwikkelen. “Het is ook voor leidinggevenden belangrijk dat zij nieuwe kennis opdoen en delen en het inzicht in hun eigen leiderschap en drijfveren vergroten”, benadrukt Willemstein. “De ontwikkeling van ieder kind en dus ook het uitgaan van zijn talenten, staan voor mij altijd centraal. Ik heb geprobeerd dit in al mijn functies en rollen leidend te laten zijn.”
Willemstein geeft tot slot graag een tekst mee:
Je mag zijn zoals je bent
Om te worden wie je bent
Maar nog niet kunt zijn
En je mag het worden
Op jouw manier en in jouw tijd
(vrij naar Anna Terruwe)
