Een goede schoolleider maakt teamleden zelf verantwoordelijk
Een goede schoolleider bemoeit zich nauwelijks met de dagelijkse gang van zaken op de school, want de leraren zijn professionals en kunnen problemen prima zelf oplossen. Buiten de lijntjes kleuren, een helikopterview hanteren, mensen met elkaar verbinden, ‘werkgeluk’: dat zijn de belangrijkste begrippen op het AVS-congres 2018, dat 16 maart plaatsvond in Nieuwegein. Een impressie.
‘Leiderschap in evenwicht’ is het thema van het 24e congres van de Algemene Vereniging Schoolleiders (AVS). “Het ontwikkelen van persoonlijk leiderschap is een belangrijke keuze”, zegt AVS-voorzitter Petra van Haren in haar jaarrede. “Een krachtige invulling van de positie van de schoolleider is cruciaal voor de kwaliteit van het onderwijs.” Onderwijs dat in een turbulente tijd verkeert. Zo is er sprake van werkdruk en een lerarentekort. “Het is terecht dat mensen die kiezen voor werken in het funderend onderwijs professionele ruimte verwachten en een passende beloning naar werkniveau”, zegt Van Haren. “Dat het werk wordt gedaan met passie kan niet betekenen dat een breed palet aan onontkoombaar vrijwilligerswerk vanzelfsprekend wordt geacht. Ook kun je dit werk niet alleen waarderen met een mooie bos bloemen of en boekenbon op zijn tijd!” Een uitspraak die met applaus wordt begroet.
Foto’s Hans Roggen
Focus
Werkdrukverlaging en salarisverhoging: dat zijn de twee doelen van PO in actie en van het bredere PO-front, waarvan onder andere de AVS deel uitmaakt. AVS-vicevoorzitter Ingrid Doornbos vraagt Jan van de Ven en Thijs Roovers, de gezichten van de Facebookgroep die een vakbond werd, naar de manier waarop zij vormgeven aan hun leiderschap. “Jan was al begonnen en had zich verdiept in de materie, ik ben degene die het leiderschap pragmatisch invult”, zegt Roovers. “Wat het sterk maakt, is dat de focus ligt op die twee doelen”, zegt Van de Ven. “Natuurlijk speelt er meer, maar dit zijn de doelen waarop 45.000 mensen zijn afgekomen.” Beiden waren al enige tijd ook buiten de school bezig met onderwijs, onder meer als dagvoorzitter en organisator van bijeenkomsten van leraren. Van de Ven: “Een formele rol was niet het plan. Maar we willen aan de cao-tafel zitten, omdat we er geen vertrouwen in hebben dat het zonder ons ook wel goed komt. Een formele rol pakken is ook een vorm van leiderschap.”
Van onderhandelen naar co-creatie
De centrale inleiding komt dit jaar van Jeroen Busscher, consultant, columnist en spreker. Hij plaatst twee stoelen tegenover elkaar en vertelt dat we moeten kijken naar de relatie tussen twee mensen. “Zo ziet het er nu uit. Leidinggevende en medewerker of opdrachtgever en leverancier zitten tegenover elkaar en onderhandelen over wie wat doet. Als we de standpunten hebben uitgewisseld, sluiten we een deal. Maar dat impliceert dat we een masterplan hebben waar de medewerker of de leverancier in moet passen. Dat is niet meer zo. De posities zijn veranderd, medewerkers zijn professionals geworden en zelf verantwoordelijk.” Daarom moeten de stoelen naast elkaar worden gezet. “Nu kunnen we uitwisselen hoe we de werkelijkheid zien. In het midden zit overlap, daar zien we hetzelfde. Zo gaan we van onderhandelen naar co-creatie.” Daar komt bij dat een leider niet het definitieve antwoord heeft, want de werkelijkheid beweegt zich in een onbekende richting. Het doel wordt een moving and morphing target, het beweegt en verandert tegelijk. Dat betekent dat een schoolleider steeds op zoek moet zijn naar vernieuwing en creativiteit. Maar Busscher stelt vast dat de directeur meestal achter de computer te vinden is, bezig met ‘de dagelijkse context’. Is dat heus nodig? Zelf heeft hij een map ‘zelf oplossende problemen’ aangelegd. “De zogenoemd zop-map. Negentig procent van de e-mails die je ontvangt kun je rustig doorzetten naar die map. Daar hoor je nooit meer iets van.” Leidinggevenden moeten zich niet te veel bemoeien met de werkvloer, raadt Busscher zijn publiek aan. “Als een leraar naar je toe komt met een probleem, dan zeg je: ‘O.’ Loopt alles in de soep? ‘O.’ Krijg je het boek niet uit dit jaar? ‘O.’ Dan gaan de mensen zelf hun problemen oplossen.”
Albertine Minnigh is dit jaar voor de eerste keer aanwezig op het AVS-congres. Zij is duo-schoolleider op basisschool De Fontein in Mijdrecht. Het beeld van twee stoelen naast elkaar spreekt haar aan. “Ik wil samen nagaan welke werkelijkheden we zien, welk doel we voor ogen hebben en waar we samen kunnen optrekken. Ik wil leraren hun verantwoordelijkheden geven. We kunnen elkaar aanvullen. Deze inleiding geeft me handvatten om daarover het gesprek aan te gaan.”
Werkgeluk
De congresdeelnemers kiezen na de centrale inleiding hun eigen route uit drie plenaire sessies en 27 workshops. In de plenaire ochtendsessie ‘Van werkdruk naar werkgeluk’ legt Clara den Boer uit hoe schoolleiders en leraren zelf kunnen werken aan het verminderen van werkdruk. “De leraar ervaart veel werkdruk, maar ook veel werkgeluk. Wie werkgeluk ervaart doet werk dat betekenis heeft, kan zijn talenten erin kwijt en heeft plezier met collega’s. Veel leraren hebben passie voor hun vak, dat draagt bij aan het werkgeluk.” Maar objectieve of subjectieve werkdruk kunnen het geluk vergallen en het is belangrijk dat we daar aandacht aan schenken. “Rugpijn, transpiratie, slecht slapen, gebrek aan concentratie, geheugenverlies, obstipatie: allemaal gevolgen van objectieve werkdruk”, zegt Den Boer. “Dat kun je het hoofd bieden door een focus aan te brengen in je werk, door keuzes te maken, grenzen aan te geven en om hulp te vragen. Vooral dat laatste is iets wat we niet gauw doen, dat moeten we echt leren.” Subjectieve werkdruk ontstaat door irrationele gedachten, zoals perfectionisme, rampscenario’s, een lage frustratietolerantie waarbij iemand te snel opgeeft als iets niet meteen lukt, aardig gevonden willen worden en je irriteren aan anderen die gemaakte afspraken negeren.” Den Boer legt uit dat het bij geluk niet gaat om genieting, maar om duurzaam geluk. Dat haal je uit het stellen en stilstaan bij het behalen van persoonlijke doelen, het vertonen van vriendelijk gedrag en het uiten van dankbaarheid. Ze eindigt met tips: doe waar je goed in bent, volg je droom, wat niet kan doe je gewoon niet, koester je relaties en geef geluk door. “En tot slot: kleur buiten de lijntjes. Doe iets wat nooit gebeurt, durf af te wijken.”
Nooit af
Buiten de lijntjes kleuren en durven af te wijken zijn ook de sleutelwoorden van de parallelsessie ‘Nooit af in het onderwijs’ van Annette Dölle. Zelf heeft ze, geïnspireerd door een project in Estland, in 2012 de actie KeepitCleanDay opgezet. “Ik ken niemand die voor zwerfafval is”, zegt Dölle. “Op de derde vrijdag in september gaan we met iedereen die mee wil helpen de afvalproblematiek te lijf. We werken zonder subsidie, zonder instituties, maar wel samen met gemeenten en bedrijven. Zij leveren ons de expertise.” Ga aan de slag zonder plannen, toetsen en administratieve rompslomp, is haar boodschap. Maak gebruik van de kennis die aanwezig is. “Hebben we educatieve uitgeverijen nodig? Een team leraren kan ook zelf leermateriaal ontwikkelen. Natuurlijk is dat niet in één keer goed, maar dat geeft niet. Onderwijs is nooit af. Dat betekent ook dat je kunt stoppen wanneer je maar wilt.”
Positief framen
Die aanpak past wel bij Marco Onstenk, directeur van basisschool De Elstar in Elst (Gelderland). Hij bezoekt voor de vijfde of zesde of zevende keer – de tel is hij kwijt – het AVS-congres. “Anders kijken naar de werkelijkheid, met elkaar kijken of we dingen niet anders kunnen organiseren, dat neem ik mee uit de sessie van Dölle.” Op zijn school heeft Onstenk een ‘event manager’ aangesteld, een leraar die een paar uur per week is vrij geroosterd om met ouders de activiteiten te plannen. “Dat onderwijs nooit af is, en dat positief framen, geeft ruimte in je hoofd. Ontwikkeling gebeurt nu een keer niet in één jaar”, zegt de schooldirecteur. Veel laat hij over aan zijn teamleden. “We werken in stuurgroepen. De leraren zijn hierin behoorlijk autonoom, ik hoef niet alles te controleren. Dat is werkdrukverlagend. We zijn ook bezig met geluk, hoe we het op de kaart kunnen zetten. Er vallen op dit congres een aantal dingen op hun plek.”
Het geheel zien
In de derde plenaire sessie, ‘Dansvloer of balkon?’ legt Jan Jutten uit dat werkdruk en stress vaak mede worden veroorzaakt doordat leidinggevenden te weinig een helikopterview hebben.
Schoolleiders richten zich met functioneringsgesprekken en lesbezoeken te veel op de ontwikkeling van de individuele leraar en te weinig op het systeem als geheel. Want het is niet de individuele leraar die de school excellent maakt. Dat zijn de leraren samen. Het is dan ook belangrijk dat zij expertise uitwisselen, zodat de hele school beter kan worden. “Jutten stelde de vraag: wat is het team sterker geworden van het feit dat jij daar werkt? Die vraag vind ik de moeite waard om uit te zoeken”, zegt schoolleider Albertine Minnigh. “Ook wil ik meer faciliteren dat leraren elkaar opzoeken. Ik weet dat ze bij elkaar zitten voor de organisatie van Koningsdag en andere evenementen, maar welke zaken zijn nog meer de moeite van het bespreken waard? Ik wil de ze triggeren meer het geheel te zien.”
Waardentransporteur
Ex-judoka Ruben Houkes sluit de dag af. Dat hij op judo werd gedaan als kind, was min of meer toevallig: hij moest tegen zijn verlies leren kunnen, was de gedachte. Maar Houkes bleek een judo-talent en werd wereldkampioen. “Talent is natuurlijk nodig, maar daarnaast moet je ook de juiste mensen om je heen hebben. Een goede coach die je naar de beste opleiding stuurt, de beste conditietrainer, de beste krachttrainer. Je moet ook doorzettingsvermogen hebben en niet opgeven, ook al zijn de trainingen zwaar en verlies je af en toe.” Houkes is initiatiefnemer van Schooljudo, een beweegprogramma in het onderwijs waar kinderen waarden leren als weerbaarheid, respect, beheersing, discipline en plezier. “Het gaat er niet om dat kinderen een heupworp leren, maar leren hoe ze elkaar kunnen vertrouwen, hoe ze de kracht van iemand kunnen meenemen. Ik wil kind en klas krachtiger maken. Zie judo als waardentransporteur.” En dat blijft toch een belangrijke taak van het onderwijs: kinderen bewust maken van waarden. Schoolleiders kunnen daaraan een grote steen bijdragen.
In 2019 vindt het 25e AVS-congres plaats op vrijdag 15 maart.
Het AVS-congres 2018 werd mede mogelijk gemaakt door hoofdsponsors Driessen HRM en B&T.
