Digitalisering in het onderwijs vraagt om een ethisch perspectief
Wat is de invloed van slimme volgsystemen op het persoonlijke contact tussen leraar en leerling? Is het alleen maar handig dat leerlingen 24/7 hun cijfers kunnen checken of levert dat ook stress op? Is het wenselijk dat smartwatches de hartslag en bloeddruk van leerlingen met een gedragsstoornis monitoren? Scholen moeten bewust nadenken over dit soort ethische vragen wanneer ze keuzes maken voor digitalisering in het onderwijs. Dat schrijft Kennisnet in haar rapport ‘Waarden wegen – Een ethisch perspectief op digitalisering in het onderwijs’.
Digitale technologie maakt onderwijs in veel opzichten aantrekkelijker, makkelijker en efficiënter. Dankzij tablets en digiborden zijn veel lessen nu beeldend en interactief. Adaptief digitaal leermateriaal verlost leraren van routinematig nakijkwerk. Leerlingen raken gemotiveerder dankzij educatieve apps. Ook kunnen scholen steeds meer gegevens van leerlingen vastleggen, waardoor ze beter in staat zijn het leerproces te sturen. Maar er is ook een kanttekening: hoe meer we digitalisering instrumenteel voor het onderwijs laten werken – zonder oog voor ethiek – des te groter is de kans dat er op een ander niveau een prijs moet worden betaald.
De keerzijde is namelijk dat techbedrijven op deze manier data over leerlingen in handen krijgen. Wat betekent dat voor de vrije ruimte van het onderwijs en voor de privacy? Bovendien heeft technologie invloed op de relatie tussen leraar en leerling, bijvoorbeeld wanneer die leraar zijn leerlingen volgt via een dashboard. En onderwijstechnologie heeft ook invloed op de rol van de leraar, die steeds vaker data verzamelt en interpreteert. Wat doet dat met zijn professionele autonomie? En de vrijheid van leerlingen? Het is van belang dat onderwijsprofessionals zichzelf en elkaar ethische vragen stellen.
Om scholen te ondersteunen, verschijnt tegelijkertijd met het rapport een online tool die helpt bij het voeren van het gesprek over ethiek.
Drie ontwikkelingen
In het rapport worden drie ontwikkelingen uitgelicht die belangrijke onderwijswaarden beïnvloeden:
- De verschuivende verhouding tussen mens en machine
Digitale technologie (de machine) maakt persoonlijk onderwijs mogelijk, maar kan ook een schot tussen leraar en leerling zetten.Technologie verrijkt het didactisch repertoire van de leraar, maar kan ook zijn autonomie verkleinen. Deze ontwikkeling raakt daarmee aan waarden als betekenisvol contact en de professionele autonomie van de leraar.
- Gelijk en ongelijk: digitale kansen
Digitale technologie vergroot de mogelijkheden voor leerlingen om mee te doen, ook voor hen die kwetsbaar zijn en normaliter minder kansen krijgen aangeboden. Tegelijkertijd kan digitalisering leerlingen uitsluiten, bijvoorbeeld doordat niet iedereen de beschikking heeft over een device of doordat sommigen minder kunnen profiteren van adaptieve materialen. Deze ontwikkeling raakt aan waarden als gelijke kansen en inclusiviteit.
- Big tech, big data en het vrije onderwijs
Bedrijven als Apple, Google en Microsoft bieden digitale routekaarten voor het leven. Dat betekent bevrijdend gemak, maar ook toenemende afhankelijkheid en invloed van niet-publieke partijen in het onderwijs. Er wordt in toenemende mate data over leerlingen verzameld, niet alleen door bedrijven, maar ook door onderwijsinstellingen zelf. Deze ontwikkeling raakt aan waarden als vrije ruimte, vrijheid om te oefenen en te falen en benaderd worden met een open blik.
Aanbevelingen
Om het gebruik van technologie in het onderwijs in goede banen te leiden, raadt Kennisnet aan op alle niveaus in de school aandacht te besteden aan een ethisch perspectief: van bestuurder en schoolleider tot leraar. Tegelijkertijd erkent het rapport de uitdaging voor de individuele school die grote techbedrijven tegenover zich vindt. Daarom benadrukken de opstellers de noodzaak voor scholen en besturen om zich te verenigen en zich stevig te positioneren.
Op diverse niveaus zijn er initiatieven ontwikkeld. Steeds meer schoolbesturen verenigen zich voor ict-vraagstukken in de coöperatie SIVON. Op sectorniveua is bijvoorbeeld in de ‘Digitaliseringsagenda van het po en vo’ ethiek een van de vijf thema’s en hebben de PO-Raad en Kennisnet een Ethiek Adviesraad opgericht. Op landelijk en Europees niveau zorgt nieuwe wetgeving (denk aan AVG/GDPR) voor de borging van publieke waarden.